Het systeem voor statiegeld op blikjes en kleine petflessen een fiasco noemen, gaat misschien wat ver. Toch lijken weinig Nederlanders onverdeeld enthousiast te zijn over de invoering van het systeem.

Burgers klagen over de ellenlange rijen voor statiegeldapparaten in supermarkten. Deze inleverpunten zijn soms zelfs buiten gebruik, omdat ze de vrachtlading aan door verzamelaars uit prullenbakken geviste blikjes niet aankunnen.

De demissionaire regering Rutte IV klaagt tegelijkertijd dat er niet genoeg wordt ingezameld. Afgelopen jaar werd slechts 68 procent van alle petflessen na gebruik ingezameld, terwijl de overheid het bedrijfsleven een richtlijn had gegeven van 90 procent.

Sinds 1 juli 2021 wordt er over iedere kleine petfles 15 cent statiegeld geheven. Sinds 1 april dit jaar geldt hetzelfde voor blikjes.

De verantwoordelijk demissionair staatssecretaris, Vivianne Heijnen, uitte afgelopen week haar ongenoegen over de situatie. Volgens de CDA-politica moeten er meer inleverpunten bijkomen in Nederland.

De regering heeft het bedrijfsleven verantwoordelijk gesteld om dit te regelen. Zij doen dit via het zogeheten Afvalfonds Verpakkingen. Dit fonds meldde medio augustus dat er in Nederland momenteel 28.000 verzamelpunten zijn.

Slechts 5.000 statiegeldpunten in Nederland

Klinkt als aardig wat, maar bij slechts 5.000 van deze punten krijgen gebruikers statiegeld terug voor hun verpakkingen. Bij de meeste inleverpunten die er de laatste maanden bijkwamen, gaat het opgehaalde geld naar een goed doel.

"Het is altijd mooi als mensen geld aan goede doelen geven", zegt Rob Buurman, directeur van milieuorganisatie Recycling Netwerk Benelux (RNB), "maar burgers ervaren er niet zelf een geldprikkel door. Zo'n geldprikkel is de kern van het statiegeldsysteem. Het stimuleert burgers om verpakkingen na gebruik terug te brengen."

Het Afvalfonds Verpakkingen denkt dat dit per consument verschilt, laat een medewerker aan Business Insider weten. "De ene wil graag zijn statiegeld terug, de ander doneert dit bedrag met liefde aan zijn of haar sportclub." De organisatie stelt "met onder andere gedragsonderzoekers" te kijken hoe het de inzamelpunten kan "verbeteren".

Onderzoekers van CE Delft berekenden al in 2020 in opdracht van het Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat hoeveel extra inleverpunten voor statiegeld er nodig zouden zijn bij de invoering van statiegeld op blikjes en kleine petflessen. Ze kwamen uit op 3.600 tot 6.000 extra machines. "Er zijn in de tussentijd maar zo'n 500 statiegeldmachines bijgekomen", zegt Buurman, "terwijl er ruim negen keer zoveel nodig zijn".

Hoeveel statiegeldmachines er dit jaar en in 2024 bijkomen, kan het Afvalfonds Verpakkingen nog niet zeggen. Wel laat een woordvoerder weten dat "onze inzet is gericht op een verdere uitbreiding, waaronder ook met meer automaten". Het fonds stelt verder 'hard" te werken aan een "plan van aanpak waarmee we de inzameling verder kunnen verhogen".

Buurman denkt bovendien dat er met een bedrag van 15 cent in Nederland te weinig statiegeld over kleine petflessen en blikjes wordt geheven, waardoor de prijsprikkel voor burgers te laag is. "In Duitsland heffen ze al lange tijd 25 cent statiegeld en halen ze hun doelen. Aangezien onze koopkracht hoger is, zouden we misschien zelfs meer statiegeld moeten vragen."

Gedragsverandering 'kost tijd', vinden bedrijven

Het Afvalfonds Verpakkingen verklaarde de tegenvallende cijfers in augustus met het feit dat er een "verdere gedragsverandering" nodig is bij Nederlandse burgers. "Dat kost tijd leert de ervaring."

Buurman wijst dat argument van tafel. "Het Nederlandse bedrijfsleven doet alsof dit ze overkomt en schuift het af op de consument. In Litouwen en Letland haalden ze echter al in achttien maanden hun recycledoelen van 90 procent."

Volgens Buurman is het voor supermarkten simpelweg lucratief als petflessen en blikjes niet worden ingeleverd. "Dat scheelt ze op jaarbasis ruim 200 miljoen euro. Ze investeren tientallen miljoenen euro's te weinig in hun statiegeldsysteem en geven als reden op dat de consument moet wennen."

Er geldt in Nederland geen harde verplichting voor verkopende partijen om burgers statiegeldmachines aan te bieden voor het innemen van petflessen en blikjes na gebruik. Zonde, vindt Buurman. "Er is geen land dat boven de 90 procent uitkomt, zonder dat er een innameplicht is."

In Noorwegen hebben ze een handig systeem, weet Buurman. "Hoe meer blikken en plastic flessen het bedrijfsleven er verzamelt, des te lager hun belastingdruk er is. Dat levert een gigantisch sterke prikkel op voor bedrijven, waardoor ze er de 90 procent halen."

Europese regelgeving statiegeldplicht

De statiegeldplicht is Europees geregeld, via de Green Deal. Vanaf 2029 zijn alle lidstaten van de EU verplicht statiegeld te heffen op blikjes en bijvoorbeeld petflessen. 90 procent van alle verpakkingen in de EU moeten dan worden ingeleverd.

Naast Nederland heffen tien andere EU-lidstaten momenteel een vorm van statiegeld op blikjes of petflessen. Het gaat om Kroatië, Denemarken, Estland, Finland, Duitsland, Letland, Litouwen, Malta, Noorwegen en Zweden.

Zes EU-landen hebben wetgeving aangekondigd die in de komende twee jaar van kracht wordt. Van vijf lidstaten, allen zuidelijk gelegen, is nog onbekend wanneer zij een systeem voor statiegeld zullen invoeren.

Nederland zit Europa-breed dus zeker niet in de achterhoede, wat de timing van de statiegeldwetgeving betreft. Wel moet ons land dus nog aardig wat werk verzetten om de Europese streefcijfers te halen. Critici wijzen er bijvoorbeeld op dat er op nog maar vijf treinstations in Nederland statiegeldmachines zijn.

Massamachines in Scandinavië

In Denemarken vind je statiegeldmachines die in één keer een hele zak aan oude blikjes of petflessen inslikken. Via een QR-code krijgen gebruikers vervolgens het geld op hun rekening gestort. Het Noorse bedrijf Tomra installeerde vergelijkbare machines in Noorwegen, Zweden, Estland en Finland.

Niet iets voor Nederland? Het Afvalfonds Verpakkingen laat aan Business Insider weten dit "zeker aan het onderzoeken" te zijn. "We kijken ook naar goede voorbeelden uit het buitenland."

Producenten van dergelijke machines presenteren hun vindingen als een wapen in de strijd tegen lange wachtrijen in supermarkten. Daar zet Buurman dan weer vraagtekens bij. "Ik heb er weleens een geprobeerd. De machine was lekker aan het draaien, maar veel sneller ging het niet. Misschien wel als je het vergelijkt met wanneer een klant heel traag zijn of haar blikjes en flessen in een gewone machine stopt."

Het zijn desalniettemin handige machines, denkt Buurman, maar ze bieden volgens hem geen magische oplossing. Die blijft volgens hem liggen in de aanschaf van extra statiegeldmachines in supermarkten. "Vaak staat er in een supermarkt maar één machine, waardoor lange rijen ontstaan. Sinds er statiegeld op kleine plastic flessen is ingevoerd [in 2021, red.], is het volume van drankverpakkingen toegenomen van 700 miljoen naar 4,2 miljard. Het aantal statiegeldmachines is slechts gestegen van 4.500 naar 5.000 stuks. Dáár is dus een grote slag te slaan."

Hoe het ook zij, producenten van statiegeldmachines lijken als winnaars uit de bus te komen in dit verhaal. Analisten houden er rekening mee dat de wereldwijde markt voor statiegeldautomaten in 2028 van 455 miljoen dollar naar 630 miljoen dollar zal groeien.